2024-11-06 04:03:39http://mongoltoli.mn/
1. Аливаа юмны хөдлөх, үйлдэх ид чадал, тамир тэнхээ: хүч авах (а. Чадал чинээ нэмэгдэх - Машин ч хүржгэнэн асаж тэр үл мэдэгдэх мөрийг даган баруун хойд зүгт хүчээ аван довтоллоо. Ж.Дамдин. Миний монгол; б. Бүл хүч нэмэх, хүчин туслалцаа хэрэглэх), хүч алдрах (а. Чадал муудах, ядарч доройтох; б. Тарга хүч нь буурах, эцэж турах - Гэвч энэ мал сүрэг зудад тарга хүчээ алдаж магадгүй юм. С.Эрдэнэ. Хонгорзул), хүч барагдах (хүч чадвар мохох, цуцах, тамирдах), хүч буурах (а. Тамир тэнхээ доройтох - Залуудай жадан дээр нь сүхдэж, хүчийг нь бууруулав. Б.Ринчен. Заан Залуудай; б. Мал, амьтны тарга тэвээрэг нь муудах, нимгэрэх), хүч бүрэлдэх (тамир суух) - Дотор нь агуу их хүч бүрэлдэн багтаж ядан арслан бар мэт дүүлэн харайхад хормын зуурт бэлэн яваа ажээ. С.Удвал. Их хувь заяа., хүч гаргах ~ хүчээ гаргах (хүчлэх, чармайх), хүч дийлэх (чадал чадвараараа эзэрхэх, давамгайлах), хүч залгах (хүч сэлбэх) - Довчингийн цэрэг халз тулсан байлдаанаас зайлан зугтаж, ард олныг дээрэмдэн хүч залгаж байлаа. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., хүч зарах (тамир тэнхээ гаргах) - Сайхан санаат хоёр хөгшин зовлонт бүсгүйд амьдралын итгэл буй болгож өгөх гэж үлэмж хүч зарсан. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., хүч мөхөс ~ хүчин мөхөс (а. Хүч дутуу, сул дорой - Даанч нас минь дээр гарч, бие хүчин мөхөс болжээ. С.Дашдэндэв. Улаан наран; б. Хүн бүл цөөн дутмаг - Манай цэргүүд тоо цөөн, хүчин мөхөс байсан боловч Сүхбаатарын тушаал бидний зүрхэнд байнга хадаастай. Д.Гонгор нар. Д.Сүхбаатарын тухай дуртгалууд), хүч мэдэх (хүч чадал, чадвар чинээний хэрээр болох) - Ийм сайхан оронд төрсөн монгол анчид, уул тал хангай, говийн аль ч алс бөглүүг омголон хүлэг мориороо хүч мэдэн туулж байжээ. Ж.Дамдин. Миний монгол., хүч нийлэх (а. Хамтран ажиллах, эвсэх - Эсвэл хүч нийлээд хоёр бригадынхаа тариалах ажлыг нэгмөсөн хийчихье. Ч.Чимид. Хавар намар; б. Эе эв, дэм дүй харилцан нийцэх), хүч нимгэн (а. Хүн бүл цөөн; б. Хөрөнгө чинээ дутмаг; в. Малын тарга хүч бага - Энэ жил малын тарга хүч нимгэн байна. Яриа), хүч орох (а. Чадал тэнхээ нэмэгдэх; б. Мал, амьтны тарга хүч нэмэгдэх; в. Тухайн ажлыг хийхэд их хүч, их хөдөлмөр зарцуулагдах), хүч сорих (чадал тэнхээг тэнсэн шалгах), хүч сэлбэх (дайн тулааны үед, цэрэг дайчдыг нэмэгдүүлэх) - Дахин хүч сэлбэж аваад тулалдах гэнэ гэв. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., хүч тасрах (тэнхээ тамир алдрах, барагдах), хүч түрэх (а. Чадал чадвараараа эзэрхэх - Амь тэмцэх цөвүүн цагт ч хүч түрэн битгий довтол гэсэн сургаал байдаг буй заа. В.Шарма. Таван сургамж; б. Их чармайн зүтгэх), хүч тэмцэх (байдаг чадал чадвараа гаргах), хүч тэнсэх (чадал тэнхээг нь сорих), хүч тэнцэх (чадал тэнхээ адил байх, хэн хэнээ дийлэхгүй байх), хүч хавсрах ~ хүчээ хавсрах (хоорондоо эвсэж, хамтран ажиллах) - Тэр хоёр лам хүч хавсран хавсайджээ. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., хүч хүрэх (тухайн ажил хэргийг хийж гүйцэтгэх ур чадвар, хүн хүч хүрэлцэх) - Тэр бүрийг хариулж маллах хүч хүрэх биш. Л.Түдэв. Нүүдэл., хүч хэрэглэх (хүч чадлынхаа илүүг ашиглах) - Чингэхдээ хүч хэрэглэн шууд устгах санал дэвшүүлжээ. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир), хүчийг нь үзэх (а. Чадал тэнхээг нь үзэх; б. Тарган туранхайг нь үзэх), хүчийг ашиглах (ажил хөдөлмөрт зүтгүүлэх), хүчийг зузаатгах (нэмэлт хүн хүч авах) - Хэлэлцээ хийн цэргийн хүчийг зузаатгахаар хөдлөх болов. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., хүчин зүйл (а. Юмны үндсэн бүрэлдэхүүн; б. Юмс үзэгдлийн хөдөлгөх гол хүч, шалтгаан) - Уран сайхны зарчимч шүүмжлэл, утга зохиолын тухай шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх гол хүчин зүйлийн нэг юм. “Цог” сэтгүүл., хүчинд автагдах (чадал хүрэхгүй болох) - Тэгээд бид гаминтай буудалцан тулалдсаар гамин цэргийн хүчинд автагдаж ухран явж Орос хяраанд орлоо. Д.Гонгор нар. Д.Сүхбаатарын тухай дуртгалууд., хүчний алба [хуучирсан] (ноёд, баячуудад үнэ төлбөргүй хөлслөгдөн зүтгэдэг алба), хүчний хүн (хөлслөгдөн зарагдаж байгаа этгээд), хүчний хүргэн (хадмынхаа гэрт ирж ханьцсан эр), хүчээ гаргах (хүч чадал, ур чадвараа шавхах) - Үнэхээр хүч гарган олсон юм шиг мөнөөх алтаа боодлоос нь гаргаж ирэв. Ч.Лувсанжав. Дамдины бага хүү., хүчээ дайчлах (байдаг чадал чадвараа гаргах) - Хүчээ дайчилж бүтээл гаргаад, хүүгээ өсгөж том болгоод байв. М.Дэмчигжав. Мэдээ хүргэгч Дампил., хүчээ өгөх (бусдад зарагдах), хүчээ сойх (хүч чадлаа хэрэгтэй зүйлд гаргахаар нөөх), хүчээ төвлөрүүлэх (олны хүчийг нэг зүйлд чиглүүлэх), хүчээ үзэх (чадал тэнхээгээ тэнсэх), хүчээ хураах (хүн хүчээ хэрэгцээтэй үед ашиглахаар нөөх), хүчээ хуралдуулах (дайн тулааны үед хүн хүч, машин техникээ нэг газар төвлөрүүлэх) - Цэцэн ханы аймагт хүчээ хуралдуулан цагааны үлдэгдэл хүчтэй хамтарч ардын засгийг унагаах тухай тохиролцож билээ. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., хүчээ шавхах (бүх хүчээ гаргах, байдаг чадлаараа оролцох) - Байз хүлээж бай! гэж шүд зуун хэлээд сүүлчийнхээ хүчийг шавхан хөл дээрээ гэнэт үсрэн босоод гүйв. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., хүчээр дайрах (чадлаараа дайрах), бүх хүч (байгаа бүхий л хүч), зүтгэх хүчин (зөөх тээх үйл ажилд хэрэглэгдэх хөсөг, ачлага), зэвсгийн хүч (зэр зэвсгийн нөөц) - Хэн тавьсан нь падгүй гээд зэвсгийн хүч, цэргийн сүрээр дайрвал яах вэ? Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., морины хүч (далан таван кг/м буюу 0,736 киловатт чадлын нэгж), оюуны хүч (хүний ухааны чадал, чадвар: мэдлэг) - Элсэлтийн өрсөлдөөнт энэ шалгалтаар оюуныхаа хүчийг уралдуулах гэж гарааны шугаман дээр гарч зогссон мянга мянган залуусын өмнө хүрч ирэв. Д.Гарамжав. Нэгэн өглөө., татах хүч (аливаа юмны өөртөө татаж ойртуулах чадал) - Дээрх шүлэгт өөрийн гэх шинэ санаа, өөртөө татах хүч, уран сайхны уянга эгшиг дутжээ. “Цог” сэтгүүл., тулах хүч (түшиг тулгуур болгох зүйл), түлхэх хүч (аливаа юмны өөрөөсөө түлхэж зайлуулах, холдуулах чадал), хамаг хүч (байгаа бүхий л хүч) - Далайж далайж ямар нэгэн юм цохих гэж байгаа адил хамаг хүчээрээ их нүүрсний дундуур зүтгүүлэв. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., хамтын хүч (нийт олны чадал чадвар) - Та бид нар хамтын хүчээр их хаандаа зүтгэж, Бээжингийн өмнө нүүр улайхад хүрээгүй нь лав. С.Удвал. Их хувь заяа., ав хүч [хоршоо] (хамтын хүч), арга хүч [хоршоо] (ажил хэргийг хийх ур ухаан, эв дүй түүнд хэрэгтэй хүн хүч), бяр хүч [хоршоо] (чадал тэнхээ), ид хүч [хоршоо] (залуу насны цог золбоо), хүч тамир [хоршоо] (тэнхээ чадал) - Сайн хоол идэж хүч тамир сууж авсан бярман нэг өдөр дэргэдүүр нь нь үл тоон орж ирж байгаа нэгэн савсаг эрийг барьж авав. В.Шарма. Таван сургамж., хүч тэнхээ [хоршоо] (биед байх чадал), хүч чадал [хоршоо] (а. Ямар нэгэн үйлийг хийж гүйцэтгэх нөөц боломж; б. Бяр тэнхээ) - Гэтэл ёстой сэхээтэн хүмүүсийн хүч чадлыг би дахин үзэж бишрэв. “Утга зохиол урлаг” сонин., хүч чармайлт [хоршоо] (хүний ажил хийх ид чадал болон хичээл зүтгэл) - Улс төрийг байгуулахад, хүн бүрийн хүчин чармайлт хэрэгтэй. Ч.Ойдов. Ардын элч., эрч хүч [хоршоо] (ажил хэргийг хийж гүйцэтгэх урам зориг), хүчээр мянган жин өргөхөд, аргаар түмэн жин өргөх [зүйр цэцэн үг] (ухаанаар хүч хождог гэсэн санаа), хүчээр үзэхээр эвээр үз, хэрэлдэж үзэхээр хэлэлцэж үз [зүйр цэцэн үг] (эв зүйгээр бүхнийг шийдэх хэрэгтэй гэсэн санаа);
2. Цэргийн ид чадал, сүр - Салааг толгойн хаалтад томилон явуулаад тэдний араас гол хүчин хөдөлжээ. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., хүчний байгууллага (хууль хяналт, цэрэг цагдаагийн байгууллага), зэвсэгт хүч (хуурай замын ба агаар, тэнгисийн цэргийн хүчин) - Төлөвлөгөөг биелүүлэх талаар заавар өгөхдөө Германы зэвсэгт хүчин Зөвлөлт Оросыг түргэн дайралтаар давшив. “Цог” сэтгүүл., нисэх хүчин (улсын зэвсэгт хүчний нэгэн салбар), туслах хүч (туслах цэрэг) - Дайсантай тулалдан сум дуусаж байхад манай туслах хүчин ирэв. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., сүр хүч [хоршоо] (а. Цог жавхаа, чадал; б. [шилжсэн] Эрх мэдэл) - Морины эрүү магнайд молцог унжуулан, цэргийн сүр хүчийг үзүүлэхийн тул Хужирбулангийн цэргийг хамт жагсаан зогсоов. С.Удвал. Их хувь заяа;
3. Энэрэл, хайр, ач тус: аав ээжийн хүч (аав ээжийн энэрэл хайр, ач тус), түших хүч (найдаж итгэх, дулдуйдах зүйл), эмийн хүч (эмийн ач тус, эмийн үйлчилгээ), эрдмийн хүч (эрдмийн ач тус), ач хүч [хоршоо] (энэрэл хайр, халамж), тэнхэл хүчин [хоршоо] (хүч чадал, тамир тэнхээ);
4. Хөдөлмөр: хүч өргөх (эрхэм дээд үйл хэргийн төлөө зүтгэх, үйлчлэх), хүч үнэлэх ~ хүчин үнэлэх (а. Биеийн хөдөлмөр хийж амьдрах; б. Хийсэн ажилд нь тохируулан хөдөлмөрийн харамж тогтоох), хүчин зүтгэх (зорьсон хэргийнхээ төлөө машид чармайн ажиллах), хүчин мөхөс (а. Бяр тэнхээ, чадал дутмаг: хүчин мөхөс хүн (а. Бяр чадал дутмаг хүн; б. Хамжиж туслах хүн бүл цөөн), хүчний алба [хуучирсан] (ноёд баядад үнэ төлбөргүй хөдөлмөр хүчээ өргөх алба), ажиллах хүч (ажиллах хүн) - Нийтлэгдсэн нэг зүйлийг уншиж, мал аж ахуйн ажиллах хүчний тухай бодож байгаагаа ярилцав. С.Лочин нар. Галтай залуу нас., биеийн хүч (биеийн хөдөлмөрлөх чадвар) - Тэр бүх ажилд хүний оюун санааны оролцоо их, харин биеийн хүчний оролцоо бараг үгүй болсон ажээ. Ч.Чимид Хавар намар., хүчин туслалцаа (дэмжлэг тус) - Монгол руу зохиох ажилд таны хүчин туслалцаа их үнэтэй зүйл болж байна. Дожоодорж. Зүүний сүвэгч., хүч хөдөлмөр [хоршоо] (хүний хийж бүтээх тэнхээ тамир) - Малын хөнөөлт өвчнийг арилгах хүнд хүчир ажилд эрдэм мэдлэг, хүч хөдөлмөрөө дайчилж үлэмжийн гавьяат үйлс бүтээснийг бид хэзээ ч мартахгүй. Б.Чойндон. Галбын говьд., хүч хөрөнгө [хоршоо] (а. Тухайн ажил хэргийг гүйцэтгэхэд хэрэгтэй хүн хүч болон түүнд шаардлагатай эд мөнгө; б. Нийт олны бүтээсэн оюуны болон эдийн зүйл) - Урьд багийн дарга байсан нөхөр тэрүүхэн араар хүмүүст ятгалга хийж: - ер нь ард түмний хүч хөрөнгийг дэмий юманд үрж байна гэв. Л.Түдэв. Нүүдэл., хөлс хүч ~ хүч хөлс [хоршоо] (хүний хөдөлмөрийн бүтээмж болон түүнд олгох харамж - Энэ чинь бидний юм, бидний хөлс хүч, цус нулимсаар бий болсон мөнгө. С.Удвал. Их хувь заяа), ааг хүч [хоршоо] (ид хүч, ааг омог), ацаг хүч [хоршоо] (ажиллах хүн хүч болон түүнд олгох хөдөлмөрийн хөлс);
5. Мал амьтны тарга тэвээрэг: хүч муу (а. Тарга тэвээргээр барагтай; б. Юмны дуу чимээ сул, намдуу - “Ар хөвчийн унага” хэмээх уртын дууг хүч муутайхан сийгүүлэн исгэрч сууна. Б.Догмид. Цэнхэрлэн харагдана), хүч нимгэн (а. Тарга хүч сулхан; б. Ямар нэгэн юмыг хийх үйлдэхэд хүн бүл, хөрөнгө чинээ мөхөс дутмаг - Хязгаарт бүхий цэргийн хүч нимгэн, зэвсэг цөөн болох учир хятадын харгис дайсан халдан ирснээс ихэд болгоомжилжээ. Г.Пүрэв нар. Д.Сүхбаатарын үйл амьдралтай холбогдох баримтат материалын эмхэтгэл), хүч нэмэх (а. Тарга хүч нэмэгдэх; б. Хүн бүл хүчин сэлбэх - Бас саяын хүрээнээс ирж хүч нэмж байлдсан цэрэг бол ардын журамт цэргийн Бумцэнд, Дугаржав нарын анги байжээ. С.Дашдэндэв. Улаан наран) - Нөгөө хайрцагтай юмыг нь хүүп-ай! гэж өөртөө хүч нэмэн өргөн тэврээд тэнтэр тунтар алхан үүд чиглэв. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., хүчээ тогтоох (хүчээ хадгалах), хүчээ хадгалах (а. Тарга тэвээргээ үл алдах; б. Чадал тэнхээгээ нөөх), хүч тарга [хоршоо] (адуу малын таргалж хуримтлуулсан тар тамир) - Жасын хашаанд хураасан адуунаас хүч таргыг нь харгалзан шилж байгаад жижигхэн биетэй хөх бор морь бариулж аваад давхив. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., хүч тэвээрэг [хоршоо] (мал, амьтны тарга тэнхээ) - Түүнийг үхэр идэх дуртай тул намрын халтар хомоол элбэгтэй газар хариулахад хүч тэвээрэг авахад нь сайн нөлөөлнө. Ж.Самбуу. Мал маллагааны арга туршлага;
6. Идэвх, идэвхтэй үйл ажиллагаа: хүчин зүтгэл (хүч өргөсний гавьяа), хүчин зүтгэх (нэгэн үйлст хүчээ гарган чармайн ажиллах) - Амь бие хайргүй хүчин зүтгэх ёстой хүний нэг яах аргагүй мөн. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., хүчин төгөлдөр (идэвх нь гүйцэд, бүрэн хүчинтэй) - Манай агуу хүчин төгөлдөр их нам мандтугай! гэж европ зүгийн шинэ ёслол дүрэм үзүүлэн хэлэв. Б.Ринчен. Сандо амбан., хүчин төгөлдөр болох (идэвх нь гүйцэд болох), хүчин төгс (хүчин төгөлдөр) - Алдсан хүчээ нөхөн сэргээж байлдааны бэлтгэл сургууль хийж ямар нэг шинэ тулалдаанд орох чадвар хүчин төгс болжээ. Б.Өлзийсүрэн. Замын хүзүү;
7. Хүн, ажилчин, ажилтан: хүч авах (а. Хүчний хүнийг хөлслөх; б. Зарах, биедээ үйлчлүүлэх), хүчний хүн (а. Хөлслөгдөн зарагдах хүн; б. Хүчээ үнэлэн амьдрах хүн), хүчний хүргэн (эхнэрийн гэрт ирж ханилсан эр), боловсон хүчин (а. Эрдэм боловсролтой шинэ мэргэжилтэн, түүний бүрэлдэхүүн; б. Мэргэжлийн ажилтан, албан хаагчдыг шилж сонгогч, тэдгээрийг хуваарилж байдаг албан байгууллагын хэлтэс, хэлтсийн ажилтан), боловсон хүчний хэлтэс (ажиллах хүчний нөөцийг эрхлэх газар), боловсон хүчний эрхлэгч (байгууллагын ажиллах хүчний асуудал зохицуулах хэлтсийн эрхлэгч), үйлдвэрлэх хүчин (а. Ажиллах хүн хүч; б. Үйлдвэрлэлийн багаж хэрэгсэл, зэвсэг), хүн хүч [хоршоо] (а. Хөдөлмөрийн чадвартай хүн; б. Хүн бүл) - Хааяа хүн хүч хэрэгтэй бол албат ардаасаа авчраад ажил үйлээ хийлгэж байв. Ж.Дамдин. Үймээний жил;
8. Бодисын хөдлөл байдлыг өөрчлөх үйлчлэл буюу энерги: салхины хүч (салхины үйлчлэл) - Аянгын дуу энд тэндгүй тас няс хийн, салхины хүч улам ширүүсээд, шар овоохой нь юу юугүй оволзон хөөрөх шахав. Б.Нямаа. Арандалынхан., цахилгаан эрчим хүч (цахилгаан гүйдлийн хэмжээ) - Энэ нь оны эхээр бүх станц ашиглалтад ортол арван зургаан миллиард киловатт цаг цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх юм. М.Чойжил. Андын нутаг алсдахгүй;
9. Албадлага: хүч заах (хүчиндээ эрдэж дийлэхийг оролдох), хүчээр авах (а. Аргаар бус албадлагаар авах - Монголчууд морь малаа өгвөл аваад, өгөхгүй бол хүчээр аваад байж болж байна, онгоцтой халуун усанд умбаж хэвтэхсэн. С.Удвал. Их хувь заяа; б. [шилжсэн] Ачаар, үр дүнд - Эртний үйл ерөөлийн хүчээр эдүгээ бид ч хамт учрав. Д.Равжаа. Зохиолын эмхэтгэл), хүчээр дайрах (өөрийн эрх сүр, хүч чадлаар довтлох, дайрах), хүчээр тулгах (хүч хэрэглэн шаардах, албадах) - Хүнд хүчээр тулгахыг оролддоггүй бололтой гэж Насанхүү бодно. Н.Банзрагч. Зам., хүчингийн хэрэг (эмэгтэйчүүдийг хүч хэрэглэн доромжилсон хэрэг), их хүчин нүдэн (арван хүчин нүдэнтэй тэнцэх, тавин нэгэн оронтой тооны нэр), хүчин нөхөр (арван их бэлгэ тэмдэгтэй тэнцэх, дөчин дөрвөн оронтой тооны нэр ), хүчин нүдэн (арван их тийнтэй тэнцэх, тавин оронтой тооны нэр).