1. Бодисын хүндийн хэмжээ буюу хувийн жин нь их: хөнгөний эсрэг утга: хүнд ачаа (жин ихтэй тээш) - Цахилдагтай том ногоон дэрсний довонд хүнд ачаатай тэмээ халтирав. П.Хорлоо. Багш., хүнд гартай (а. Илэх, домноход өвтгөх нь их - Хүнд гар толгой дээр нь бууж, үснээс нь татлаа. Д.Маам. Тэмээний дууль; б. Хурга, тугал хөхүүлэх, үрээ хайрах зэрэгт гэмтэх буюу эмзэглэх олонтоо; в. Харвах намнах, буудах жадлах зэрэгт нь хүнд; г. [шилжсэн] Тариа тарихдаа өвтгөх нь их), хүнд лантуу (жин ихтэй, цохих багаж) - Долоон жингийн хүнд лантууны цохилт бүрээр бэхэлгээний багана босож, олон аавын хүү хөлс дуслуулан ажиллаж байгааг гаднаас нь төсөөлөн санахад бэрх билээ. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., хүнд нударга (хүчтэй цохилт) - Шилэн хүзүү рүү нь муухай хүнд нударгаар цохиход цочихын эрхэнд “Ижий минь” гэж муухай хашхирчээ. Б.Өлзийсүрэн. Замын хүзүү., хүнд оргих (улам хүнд болох) - Шиврээ бороонд хөвөнтэй хүрэм нь нороод хүнд оргино. С. Лочин. Сэтгэлийн өнгө., хүнд хаалга (нүсэр том, жин ихтэй хаалга) - Нүсэр том, асар хүнд хаалга яг таг түгжээтэй байв. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., хүнд чулуу (жин ихтэй, том чулуу), хүнд юм (жин ихтэй зүйл) - Машины араас хүнд юм дүүжилсэн мэт зууралдан чангааж урагшлан явахуй бэрх. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., хүндийн жин (тухайн биетийн жин), хүндийн өргөлт (спортын нэгэн төрөл), хүндийн төв (а. Биеийн эл хэсгийн хүртэх хүндийн хүчний нийлмэл хүчний үйлчлэлцэх цэг; б. Гурвалжны гурван дунд шугам огтлолцох цэг), хүндийн хүч (газрын гадарга орчимд байгаа биеийн дэлхийд татагдах хүч), хүнд хөнгөн [хоршоо] (а. Бодисын хувийн жин их болон бага байдал; б. Ажил хэргийн хэцүү бэрх болон амар хялбар байдал) - Хорвоогийн хориод жилд хүнд хөнгөн, хатуу зөөлөн ажил бишгүй үзэж өнгөрөөлөө. Б.Чойндон. Галбын говьд., *хүнд гэж битгий цөхөр, хөдөлгөх аргыг бод, хөнгөн гэж битгий басамжил, өөрийнхөө чинээг тэнс [зүйр цэцэн үг] (бэрхшээлээс битгий шантар, өөрийн чадал чинээнд юмыг тохируулан хийж байх гэсэн санаа), хүнд ачаа хөсөгт хортой, хүнд суртал амьдралд хортой [зүйр цэцэн үг] (аливаа дарамт саад ажил хөдөлмөрт бэрхшээл учруулдаг гэсэн санаа);

---

2. Нүсэр, том, хэмжээ цар ихтэй: хүнд аж үйлдвэр (машин механизм, үйлдвэрийн хэрэгсэл, цахилгаан түлш үйлдвэрлэх, үйлдвэрүүдийн цогц), хүнд үйлдвэр (хүнд аж үйлдвэр) - Харин тэгэхэд “ТЭЦ” гэж нэрлэж агсан хүнд үйлдвэр шинэ хотын “зүрх” ид цохилон байсан сан. Б.Сосорбарам. Очсын хүрээлэн., хүнд буу (үхэр буу), хүнд төмөрлөг (төмрөөс их нягттай хар тугалга, зэс, цайр, диц, кадми, альбин, цагаан тугалга, висмут, мөнгөн ус гэх мэт өнгөт төмөрлөг), хүнд нүсэр [хоршоо] (а. Том бөгөөд, байрнаас нь хөдөлгөхөд хүчир; б. Яршиг түвэгтэй, хүчир бэрх);

---

3. [шилжсэн] Хялбар биш, хүчир, хэцүү: хүнд ажил (хатуу бэрх ажил) - Гэрээсээ өртөө гаруй газар нэг сайн айлд хэд хоног жаргаж, Ханд гуайнд хийдэг хүнд ажлыг энэ айлд хийхэд хүнд гэж огт санагдахгүй байж билээ. С.Удвал. Та бид уулзана., хүнд алба (хийж гүйцэтгэхэд хүчир, бэрх алба), хүнд байдал (цаг үе, хэрэг явдлын хэцүү түгшүүрт байдал) - Сүүлчийн өдөр нь хүнд байдалд орж ухрахаас өөр аргагүй болжээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил., хүнд бэрхшээл (ярвигтай саад тотгор, хэцүү зүйл) - Тэр зуны гөрөөлөлтөнд бид олон зүйлийн хүнд бэрхшээл туулжээ. Ж.Дамдин. Миний монгол., хүнд дарамт (бие махбод болоод сэтгэл санаанд хэцүү дараас болсон зүйл) - Бодол сэтгэлийн ийм хүнд дарамтыг би ер хэзээ ч үүрч үзээгүй санагдана. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., хүнд зовлон (бие сэтгэлийн хэцүү зүдүүр, шаналгаа: гачигдал) - Хөөрхий эжий нь нас баржээ. Чимэдийн бие нь муу байхад тийм хүнд зовлон тохиолддог мөн хэцүүеэ. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., хүнд нөхцөл (аливаа зүйлийг хийж бүтээхэд бэрхшээлтэй, хэцүү нөхцөл байдал) - Санаж байна. Та нар мөн ч хүнд нөхцөлд байсан шүү. “Утга зохиол урлаг” сонин., хүнд өвчин (эдгэрэхдээ удаан, аминд аюултай өвчин) - За дөхөцгөөх үү? эмч ээ гээд босоход тэд цааш хүнд өвчтэй байсан хүүхдэд эмчилгээ хийж мөн тэндээ өнжиж, байдлыг ажиж байгаад маргааш орой нь буцжээ. С.Удвал. Та бид уулзана., хүнд өвчтөн (өвчин тусч бие нь маш их муудсан хүн) - Доктортой нэг золгосон ямар ч хүнд өвчтөн хүн айдгийгаа авдартаа хийлээ гэсэн үг. Т.Дэчингунгаа. Өөдрөг зам., хүнд үүрэг (биедээ хүлээсэн гүйцэтгэхэд хүчир бэрхтэй чухал ажил хэрэг), хүнд хохирол (ямарваа нэгэн зүйлд учирсан их сүйдэл), хүнд шарх (амь насанд аюултай шарх) - Зүүн эгмийн тус газар хүнд шарх олжээ. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., хөл хүнд (бие жирэмсэн) - Балчир хэнз хүүхэд, өтгөс ядар настнууд, хөл хүнд зүдэр бүсгүйчүүд тэр олон хүний нэг тийш долгилон урсах их далайд хөл алдана. Д.Маам. Тэмээний дууль., хүнд бэрх [хоршоо] (хэцүү, амаргүй), хүнд хүчир [хоршоо] (дааж давшгүй, бэрхшээл ихтэй) - Малын хөнөөлт өвчнийг арилгах хүнд хүчир ажилд эрдэм мэдлэг хүч хөдөлмөрөө дайчилж үлэмжийн гавьяат үйлс бүтээснийг бид хэзээ ч мартахгүй. Б.Чойндон. Галбын говьд., хүнд хэцүү [хоршоо] (хатуу бэрх) - Над шиг шинэ тулгар малчин хүнд хүнд хэцүү ажил оногдлоо. Б.Сосорбарам. Очсын хүрээлэн;

---

4. [шилжсэн] Хор холбогдол их: хүнд аюул (хохирол сүйдэл ихтэй) - Зэр зэмсэггүй гар хоосон атлаа тулаад ирсэн хүнд аюулаас ангижирсан үлгэр буюу. В.Шарма. Таван сургамж., хүнд үе (бэрхшээлтэй цаг) - Цас зудын хүнд үед малаа хорогдуулалгүй онд мэнд оруулсан малчдын ажиллагаанаас суралцах хэрэгтэй. Ж.Самбуу. Мал маллагааны арга туршлага., хүнд ноцтой (хэрэг явдлын хэцүү, онц түгшүүртэй байдал), хүнд өдөр (бэрхшээл саад ихтэй өдөр) - Энэ хэдэн сар хамгийн зовуурьтай хүнд өдрүүд байлаа. Л.Содов. Хаврын нар., хүнд хариуцлага (биелүүлэхэд хэцүү бэрх үүрэг), хүнд шийтгэл (хатуу ял, зэмлэл) - Дажин самууны хажуугаар ингэж басхүү хэрэг шүүж хүнд шийтгэл онооно гэж хөл хөөрцөг болон байхыг бодвол том хэрэг байлтай. Ж.Дамдин. Үймээний жил., хүнд эрүү (харгис, ширүүн шүүлт) - Идэх уух, өмсөх зүүх, унтах босох цөм хэмжээ хэрээтэй, зөрчвөл хүнд эрүү тулгана. С.Дашдэндэв. Улаан наран., хүнд ял (ял шийтгэлийн хамгийн хатуу нь) - Хүнд ял хүзүүндээ зүүхийн даваанд тулсан. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., хүндээр амьсгаадах (арай ядан амьсгалах) - Мягмар ээжийнхээ хүндээр амьсгаадаж байхыг үзээд... Л.Содов. Хаврын нар., *хүндээ хөнгөнөөс өгөх (намбагүйтэх, хөнгөмсөг аашлах) - Цорж минь та таалан болгоож байгаа бол тэр ч таны санаагаар болно. Ер нь нэг муу үрээ унаад алс холын хязгаарт зорино гэдэг тань хүндээ хөнгөнөөс өгч байгаа хэрэг юм биш биз. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа;

---

5. Хөдлөх аашлах байдал удаан назгай: хүнд алхаа (нүсэр, жин ихтэй хүн, амьтны хөлөө удаан зөөн чанга гишгэх нь) - Байшингийн хөндийд нүсэр хүнд алхаатай хөлийн чимээ гарч ээж ч хаалга руугаа ухасхийв. С.Лочин. Газрын дуун., хүнд биетэй хүн (махлаг том биетэй хүн) - Улаан хүүхэн бөөн баяр болон, дэлгүүр рүүгээ хүнд биеэ дааж ядан харайлгав. Л.Дашням. Нялх ногоо., хүнд назгай [хоршоо] (удаан хөдөлгөөнтэй), хүнд суртал [хоршоо] (ажил албан дээрээ бусдыг элдвээр чирэгдүүлэх зүй бус явдал) - Одоо угаалгын онгоц бөглөрчхөөд дуудахад хүртэл ирдэггүй юм шүү дээ. Хүнд сурталтай улсаа! хэмээн хошуу нэмэв. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., хүнд сурталтан (ажилд хэтэрхий албархаг, хөшүүн хойрго ханддаг албан хаагч) - Хөгшин хүнд сурталтан биш ээ бид! гэцгээв. Л.Түдэв. Нүүдэл., хүнд хөлтэй (морь малын удаан явдалтай нь) - Ойн цагдаа, хүнд хөлтэй зээрд морин дээрээ хажуулдан, хөглийн харлаж байгаа ойн зүг ширтэж явна. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., хүнд хүн (а. Тарган хүн; б. [шилжсэн] Буурь суурьтай хүн), *хүнд бөгстэй (ажил хөдөлмөрт хойрго - Хөтөч тун аажуу хөдөлгөөнтэй, хүнд бөгстэй, хайхрамжгүй, дандаа нойрмог юм шиг байдаг байв. “Утга зохиол урлаг” сонин), хүнд тушаалтан ижил тийшээ нүдэрхүү, хөгшин чоно бэлтрэг тийшээ нүдэрхүү [зүйр цэцэн үг] (хүн өөрт хамаатай зүйлдээ голлон анхаарал хандуулдаг гэсэн санаа).