2024-11-06 12:32:49http://mongoltoli.mn/
1. Хүн, амьтны газар гишгэж явах хөдөлгөөний эрхтэн - Найр жаргалын ард намайг дуниарсаар суутал толгой минь тооноор гарлаа, хөл минь үүдээр гарлаа. Монгол ардын баатарлаг тууль., баруун хөл (хоёр хөлт амьтны баруун талын хөл), урд хөл (дөрвөн хөлт амьтны урд хөл), модон хөл (гутлын уланд уяж өндөрлөн явахад зориулан тохируулсан мод), хиймэл хөл (хөлгүй хүнд хийж тохируулсан хөл), хөл алдах (а. Ус гатлахад хөл газар хүрэхгүй болох - Усанд шахагдсан морьд хөл алдангуутаа толгойгоо шоволзуулан ус тургилав. С.Эрдэнэ. Гарман дээр; б. [шилжсэн] Худалдаа арилжаа хийгчид ашиг хонжвор олж чадалгүй, бэл хөрөнгөдөө халдаж сүйрэх - Тэгээд нэг мэдэхнээ сүүлийн үед панз нь хунз болон нураад амьдралдаа хөл алдан орон гэр ч үгүй тэнэж явахад нь нэгдэл түүнийг олж ирэв. Ц.Уламбаяр. Уг нь манай нутгийн хүн; в. [шилжсэн] Олон болон их юмны дотор орсны улмаас аль ч учраа олохгүй сандрах; г. [шилжсэн] Айж сандран, учраа олохгүй болох; д. [шилжсэн] Олны дотор байр сууриа олж чадахгүй алдаж эндэх; е. [шилжсэн] Ихэд хүндэтгэн дайлж цайлах), хөл амрах (их явж ядарсан хүн түр амсхийх), хөл бохирох (өрөөсөн хөлөөр сөгдөх), хөл бөмбөг (хоёр баг болж, бөмбөг өшиглөн хөөж эсрэг талын тор бүхий хаалганд оруулан наадах спортын нэг төрөл), хөл бөмбөгчид (хөл бөмбөг наадагчид, хөл бөмбөгийн баг), *хөл газар хүрэхгүй (маш их хөөр баяр болж явах), хөл жийх (а. Хөлөө тэнийлгэх; б. [шилжсэн] Амрах, жаргах), хөл нүцгэн (гутал оймсгүй), хөл унаа (унаж яваа уналга), хөл машин (хөлөөр гишгэж оёдог оёдлын машин), хөл ооль (босоо зогсож цавчих ооль), хөл орох (а. Гишгэн явж чадах болох; б. Суумгай зантай хүн явамхай болох), хөлд орох (а. Нялх амьтны хөл дээрээ тэнцэж явах болох; б. Гадуур дотуур явах дургүй байсан хүн, явахыг дурлах болох), хөл тогтох (явуулын хүн нэг газар түр суурьших), хөл унаа (унаж яваа морь хөсөг), хөл уур (тариа зэргийн юмыг гишгэж нүдэхээр тохируулж хийсэн нэгэн зүйлийн уур), хөл хорих (орж гарахын хориглох) - Тэрчлэнгээр Хүрээнд хөл хорьж, хуучин заншсан гүрэм дором гаргах, бүрээ бишгүүр үлээх, цан хэнгэрэг дэлдэхийг хүртэл цаазлан хорив. Л.Түдэв. Хувьсгал танаа өчье., хөл хүнд (а. Бие жирэмсэн; б. Удаан назгай; хүнд хөлтэй), хөл хүнд болох (хөл хүндрэх) - Тэд Есүхэй баатар, Татаарын Тэмүүжин, Хорибуха тэргүүтэн Татаарыг довтолж ирвээс Өэлүн Үжин хөл хүнд бүлгээ. Алтан товч., хөл хүндрэх (а. Жирэмсэн болох; б. Явах хэсэх дур болих), хөл хумих (а. Гадуур явахаа татах, багасгах; б. Гэрээс гарахгүй суух), хөл нийлэх (а. Алхаа гишгээ жигдрэн тохирох; б. [шилжсэн] Үйл хэргийн зам мөр, арга барил таарч тохирох), *хөл нэгтэй (ажил явдлын холбоо харилцаатай, хамаа бүхий), хөл халах (а. Морь малын хөл чөдөр тушаандаа хогогдон улайх; б. Унаагаа сэлгэж унах), хөл хянагч (хөлийн түшмэл), *хөл цөөрөх (хөл татрах), хөлийн ороолт (хөл ороох даавуу), хөлийн түшмэл ~ хөлийн цэц (бөх барилдах зэрэгт тэмцээн маргаан, будлианыг шүүн шийтгэгч), хөлийн эвэр (хөлийн хурууны үе зэрэгт ургах эвэрлэг зүйл), *хөлөө алдах (а. Нийлж явсан хөлөө сольж гишгэх; б. Худалдаа наймаанд бэл алдах), *хөлөө олох (а. Алдсан хөлийн алхааг нийлүүлэх; б. [шилжсэн] Хөлжих, хөрөнгө бэлтэй болох; в. [шилжсэн] Амьдрах аргаа олж олны дунд байр сууриа эзлэх), хөлөө татах (а. Жийсэн хөлөө хурааж атирах; б. [шилжсэн] Гадуур дотуур явахаа багасгаж цөөвчлөх), хөл гар [хоршоо] (хүний дөрвөн мөч) - Эрхбиш Жан хийг барьж алсугай хэмээн нэвтлэн орж хөл гарт дайрагдан хүн морь цөм өнхрөн унав. В.Инжаннаши. Хөх судар., *хөл бохирохгүй (огт амралгүй), *хөл жийх (амрах) - Миний аав намайг хүн болгох гэж зүтгэн тэмцсэнийхээ төлөө хөл жийж жаргах байсан даа. Д.Найманжин. Оломгүй далай., *хөл дүүжлэх (унаа унаштай болох, унаа залгах) - Би анх танай аймагт мал тууж ирээд унах унаагаа хээрийн нохойд өргөчхөөд нутаг буцъя гэхээр хөл дүүжлэх юмгүй ёстой л нохой явган, гахай нүцгэн болж хүн танихгүй газар мэдэхгүй гайхаш тасраад гэлдэрч явтал Сономтой танилцсан юм. Д.Мягмар. Нийлэх замын уулзварт., *хөл газар завсарлах (унаа унах) - Аминдаа цайны сүүний гунж, хөл газар завсарлаад байх ганц номхон унаатай хоцорвол надад боллоо. Д.Найманжин. Оломгүй далай., *хөл газар хүрэхгүй (учиргүй, туйлаас, маш) - Нутагтаа очиж аавтайгаа уулзана гэхээс түүний сэтгэл хөөрч, хөл газар хүрэхгүй бөөн баяр болж байлаа. Н.Банзрагч. Зам., *хөл дэгдэх (баярлан сэтгэл хөөрөх) - Энэ мэтийг сонсоод тархинд нь гэрэл тусаж хөл дэгдэн тэсэхүйдээ арга гаргаж, Болдын тул лам нараас төлгө үзүүлж ирье гэж шалтгаалж ... хүрээний зүг явав. Д.Нацагдорж. Үзэгдээгүй юм., *хөл залгах (аян замд унаатай болох) - “Гэвч агаа надад номхон буурал морио бүүр өгнө гэсэн ... Би юу ч гэсэн хөл залгах унаатай шүү” гэж бас бодно. Д.Гармаа. Цагаан булаг., *хөл залгуулах (унаа өгөх, унаатай болгох) - Надад хөл залгуулж өгсөн тэр хүн та нарыг таньдаг бололтой. Лав танд мэнд хүргээрэй гэсэн гэж Хуяг хэлэв. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., *хөлд нь суух (а. Адуу малын хөлд нь сууж барих; б. Завшаан эрж бусдад хуурамч ааш гаргах, аргадан ая тал засаж байгаад санасандаа хүрэх гэж оролдох) - За тэр, даалгавартай явсан нь илэрлээ. Одоо эвтэйхэн хөлд нь сууя гэж бодов. Л.Түдэв. Уулын үер., *хөл нь дөрөөнд хүрэх (нас биед хүрэх, биеэ дааж чадах болох) - Гайгүй ээ, нэг л мэдэхэд үрийн чинь хөл дөрөөнд хүрч, гал халуун хайрыг чинь мэдэх цаг ирнэ. Б.Явуухулан. Түүвэр зохиол., *хөл хөнгөрөх (а. Баяр хөөр болж, сэтгэл нь хөхөх; б. Явах хөдлөх дур зориг орох) - Гэрээс гарахдаа шавь хаалгаа мөн л аяархан нээн, аяархан хаасан боловч хашааны хаалганаас дөнгөж гарахтайгаа зэрэг нүд нь сэргэж хөл нь хөнгөрөв. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн., *хүнд хөлтэй (аажуу, удаан назгай), *хөнгөн хөлтэй ~ хөл хөнгөнтэй (а. Түргэч, хөдөлгөөнтэй - Тэгвэл та нар бүтэлтэйгээрээ өөрснөө хийхгүй юу, би хоол ундыг чинь хийж өгье гэж хөлийнхөө хөнгөнд гүйж яваа биш тэр багийн чинь хурлаас сонгосон дог. Ч.Ойдов. Манай баясгалан; б. Унаа малын хурдан, хашин биш - Хөл хөнгөнтэй сайхан сайвар морины явдлын аясаар Итгэлтийн бодол эргэлдэн сэтгэл нь аятай бөгөөд уужим байв. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир), *хөл дээрээ зогсох (а. Бие дааж амьдрах; б. Хүнд өвчний дараа илаарьших, эдгэрэх), *хөл дээрээ гарах (хөл дээрээ босох), *хөл дээрээ босох (а. Биеэ дааж ажиллаж амьдран чадах болох; б. Хүнд өвчний дараа эдгэрэх - Хатуу ширүүн жанчуулснаас удаан өвчтэй хэвтээд арай гэж хөл дээрээ боссон. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир), *хөл дээрээ тогтох (а. Хөл дээрээ бат зогсох; б. Оршин тогтнож чадах - Миний хэлсэн энэ хэдэн үгнээс та бүхэн манай нэгдлийн хөл дээрээ тогтож чадсаныг мэдэж болох биз ээ. Б.Ринчен. Үүрийн туяа), *хөлд нь үрэгдэх (а. Бусдын эн зэрэгт хүрэхгүй хохирох - Ванданов гүн цол хүртэж, наадам хийх гэнэ. Жаргал хүүхнийг хатан болгож хурим хийх гэнэ. Муусайн ядуучууд хөлд нь үрэгдэх нь. С.Удвал. Их хувь заяа; б. Бусдын хэрэг явдлын далимд хэлмэгдэх - Одоо тэр Богдын хүрээ гэдэг чинь улаан намын этгээд, цагаан намын этгээд, гамин гэх зэргийн олон зүйлийн гадаад дотоодын самуунтай байна гэнэ... Хэрэв чи одоо явах ахул нөхөртэйгөө учирч чадахгүй тэдний хөлд үрэгдэж мэднэ. Ш.Аюуш. Говийн хүүхэн Гүндэгмаа), *хөл хучих (асран бөөцийлөх, халамжлах) - Хөнжлийг чинь дэлгэнэ, дүү минь, хөлийг чинь хучна, бэргэн минь. Ц.Дамдинсүрэн. Буурал ээж., *хөлөө хугалчих шахах (а. Ая тал олох гэж хичээх - Одоодоо ерөнхий инженерийг нэг их хөөргөөд хөлөө хугалчих шахаад л дагаж гүйх шаардлага надад алга. Ж.Пүрэв. Ундрах инженер; б. Найр тавин ихэд хүндэтгэх; в. Хөнгөмсөг зан гаргах - Чи, Гончигоо, идэвхтэй идэвхтэй гэхээр битгий бас нэг багийн дарга болчих гээд бай. Бид хоёр шиг хөгшин хүн хөндлөнгөөс хөл гараа хугалчих гээд ингэж явах нь яршиг биш үү? Ч.Ойдов. Туяа), *хөлөө хучуулах (харж хандуулах, өргөж асруулах) - Өтөлсөн хойноо хөлөө хучуулах ч хүнгүй, ясаа бариулах ч хүүхэдгүй байвал амаа барьсан ч хожимдоно. Ч.Ойдов. Ийм нэгэн Хандармаа., *хөлөөрөө толгой хийх (дураараа аашлах, зоргоор авирлах) - Яана гэнээ хө чи. Миний энгэр гэртээ заларсан хойно хөлөөрөө толгой хийгээрэй! гэж Төмөрбат хүүгээ донгодов. Б.Нямаа. Араараа модтой Биндэрьяа., *хөл хэрэх (нутаг орноо орхин тэнүүчлэн хэсэх), *хөл гар болох (а. Ядарсан хүнд тус дэм болох; б. [шилжсэн] Муу хүнд ашиглагдах, бусдын үйл хэрэгт хань хамсаа нь болох - Хар шар феодлуудын гар хөл болсон хүн манай эвлэлд багтдаггүй гэж Гаваа хэлэв. Л.Түдэв. Уулын үер), *хөлд нь чирэгдэх (өөрийн хэр чадлыг мэдэхгүй үйл явдалд бусдыг даган дуурайж байгаад хохирох), *хөл хэрээтэй, хүзүү холбоотой (үргэлж хамт явж байдаг) - Бадарч Ханд руу ойртоод, -Хөл хэрээтэй, хүзүү холбоотой ганган амьтан чинь хаачсан бэ? Та хоёр түнжин хагарсан уу гэж асуулаа. Н.Банзрагч. Дөчөөд оны жавар., *хөлд байх (дарлагдан зовох) - Эзэрхэг харгисын хөлд байсан буурай монголын цогтой ардыг эрэлхэг зоригтой Сүхбаатар эдүгээ үед нэгтгэн дагуулав. С.Буяннэмэх. Сүхбаатарын туг., *хөлд оруулах (бие дааж ажиллаж амьдарч чаддаг болгох) - Даш дарга ухааныг минь, нүдийг минь нээж, Егоров минь амьдралын залуурыг залж хөлд оруулж өгсөн билээ. Н.Банзрагч. Зам., *хөлтэй нь хөлхөж, хөлгүй нь мөлхөх (олон хүн үймэн бужигнах) - Зургаан сарын арван тавны хурлаар хийдээр дүүрэн мөргөлчин зочин болж, гэгээн сангийн хавьд гоёлын хувцастай шар хар олон цуглаж, хөлтэй нь хөлхөлж, хөлгүй нь мөлхөж байв. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *солгой хөлийг нь гохдох (эмзэг газрыг нь хөндөн ажил хэргээ бүтээх), гар нь ганзаганд хөл нь дөрөөнд [зүйр цэцэн үг] (өсгөж эрийн цээнд хүргэх), хөл хөсөр, гар газар [зүйр цэцэн үг] (айх аюулгүй амар амгалан гэсэн санаа) - Дөрөвдүгээрт, зүг зүгийн суурин улсын хотуудад мэдээлэгч, захирагч нарыг тавьж, улс иргэнийг хөл хөсөр, гар газар тавиулж амар төвшин болгов. Монголын нууц товчоо;
2. Ширээ сандал, тогоо зэрэг юмны тулгуур: сандлын хөл (сандлын тулгуур), орны хөл (орны тулгуур), зургийн аппаратын хөл (зураг авах үед аппаратыг хөдөлгөөнгүй болоход хэрэглэх тулгуур), бууны хөл (буудах үед бууг хөдөлгөөнгүй болгох тулгуур), гүүрний хөл (гүүрний тулгуур баганууд);
3. [шилжсэн] Юмны шувтрах үзүүр, адаг: модны хөл (хошуурч ургасан ой модны шувтрах үзүүрийн орчин газар), уулын хөл (уулын шувтарга бэлийн орчин газар), усны хөл (гол горхины шувтарга адаг), бууцны хөл (бууцны адаг зах), хотны хөл (хот бууцны адаг зах), хөл газрын ургамал (хүн, мал, техник гатчин талхилж бохирлож нягтруулан өөрчилсөн хөрсөнд ургаж чаддаг тэсвэртэй өвслөг ургамлууд);
4. [шилжсэн] Олны үймээн, хөдөлгөөн: хөл багатай (а. Бэл хөрөнгө тааруу; б. Орох гарах хүн цөөн), хөл болох (а. Дайн дажин, үймээн түйвээн үүсэж дэгдэх; б. Үйл үйлдвэр хийхийн тулд ихэд бэлтгэж ихээхэн хүч хөдөлмөр гаргах; в. Ихэд хүндлэн дайлж цайлах - Лутын эхнэр нь хөл болж өчигдрийн нэрсэн шимийн архиар дайлав. Ш.Нацагдорж. Мандхай цэцэн хатан), хөл ихтэй (а. Бэл хөрөнгө ихтэй; б. Хөл үймээн ихтэй), хөл муутай (а. Бэл хөрөнгө багатай; б. Чадал чинээ ядуу дорой; в. Хөл нь доголон буюу бэртэнгэтэй), хөл сайтай (а. Бэл хөрөнгө ихтэй; б. Чадал чинээ ихтэй; в. Шөрмөс булчин сайтай), хөл хөдлөх (хөл болох), шинэ гэр барих гэж хөл хөдлөх (шинэ гэр барих гэж тун их бэлдэх), наадамд очих гэж хөл хөдлөх (наадамд очих гэж тун их бэлдэх) - Зандан түүнийг хараад хөл болж сайхан ааш уран инээмсэглэлээрээ шагнан хоол цай болов. Л.Чойжилсүрэн. Яндангийн цуурай., хөл татрах (олны явах зорчих нь цөөрөх, намжих), хөл тасрах (олны явах зорчих хөл хөдөлгөөн зогсох), хөлд дарагдах (олон хүн ирж ажил удах) - Олны хөлд дарагдаж зочлох дайлах ажил нь хэчнээн их байхын хэрээр төчнөөн сайхан зантай болно. Б.Бааст. Гэнэн хонгор цаг., гудамжийн хөл (а. Гудамжийн адаг шувтарга; б. Гудамжийн хөл хөдөлгөөн), хөл үймээн [хоршоо] (үймээн бужигнаан, хөл хөдөлгөөн) - Хотын хөл үймээнээс уйдаж бухимдаад ч тэр биш ердөө л насны нар хэвийж, төрсөн газраа санагалзах болсных биз. С.Эрдэнэ. Хулан бид хоёр., хөл хөлсөөн [хоршоо] (а. Хөл шуугиан; б. Үймээн самуун), хөл хөгжөөн [хоршоо] (олон хүний хөл хөдөлгөөн) - Тэр үед Их аураг хөл хөгжөөнтэй байсан боловч одоо эл хуль болж Аураг балгадыг цөөн тооны монгол цэрэг сахиж суух болжээ. Ш.Нацагдорж. Мандхай цэцэн хатан., хөл хөөр [хоршоо] (олны ихэд баясан цэнгэх явдал), *их хөлийн (а. Олон хүн цуглардаг - Тэд амиа бөөцийлөх хэдэн малынхаа заримыг цоохор толгойт ембүү мөнгө болгон өвөртлөөд их хөлийн газрыг үзэж, арав таван ам торго, алаг чихэр олж далимд нь газар үзэн хүрээ хийдээр орохыг бодно. Л.Түдэв. Алтан гадас чигийг заана; б. Сүүхээ чадал ихтэй, дээгүүр жаалдаг - Нүглийг тэвчиж, буяныг үйлдэж шатсан дацанг шинэтгэн бариулахаар бөөгийн Шагдар тэргүүлсэн их хөлийн баячуудтай санаа нийлсэн Пунцаг лайгаа цэвэртгэхээр хөрөнгө нийлүүлснийг үл өгүүлэн өгүүлэв. З.Баттулга. Хөх тэнгэр), *хөл сийрэг (хүмүүсийн хөл хөдөлгөөн бага, хүн цөөтэй);
5. [шилжсэн] Бэл, бэнчин: хөл нэгтэй (үйл явдал нь эрхбиш холбогдол нэгтэй), хөл хийх (а. Ямар нэгэн юмаар бэл хөрөнгө болгох; б. Юмны газар тулах тулгуур хийх), малын хөл (мал тус бүрд таацуулан бодож ногдуулсан ногдол зүйл), малын хөлийн татвар (мал тус бүрд таацуулан бодох татвар);
6. [шилжсэн] Уг, сурвалж: хөлийг нь олох (ул үндсийг мэдэх, учир ишийг нь олох), хөлтэй ус (а. Ундарга сайтай, их устай; б. Хөл уналгаар гаталж болох ус), хөлтэй худалдаа (юм бүхэнтэй буюу их юмтай худалдаа).