2024-07-25 10:22:07http://mongoltoli.mn/
1. Зөөлөн гэдгийн эсрэг утга -Ааш араншин цаг төрийн аясыг даган хувирдгийг ойлгож, хуурай хэчнээн хатуу боловч өөрөөсөө хатуу төмрийг дийлдэггүй юм гэж бодох болов. С.Эрдэнэ. Өгүүллэгүүд., хатуу бие (хэвийн дулаанд хатуу чанараа хадгалж чаддаг, ган, төмөр, чулуу, мод, шил зэрэг юм), хатуу хайлш (төмөрлөг болон төмөрлөгийн нүүрстөрөгчийг шатааж хольсон хайлш), хатуу тагнай (тагнайн өмнөд хэсэг), хатуу ултай гутал (зөөлөн биш ултай гутал), хатуу ус (цэнгэг сайхан байтлаа уухад зохимж муутай ус), хатуу үр (лабораторийн нөхцөлд ургуулахад хальсаар нь ус нэвтэрч хөөдөггүй үр), хатуу цай (шахмал цай), хатуу хучилттай зам (шороон замыг цементээр нягтаршуулан хучиж сайжруулсан зам), чулуу мэт хатуу (чулуу шиг хатан), хатуу зөөлөн [хоршоо] (юмны эсрэг тэсрэг шинж) - Бет улсыг дайлан арилгах хатуу зөөлөн нарийн бүдүүн аргыг зөвдөн тогтоож айлтгасан хойно жич бэлгийг хүлэн авсугай. В.Инжаннаши. Хөх судар., хатуу чилгэр [хоршоо] (маш хатуу);
2. Уян зөөлөн биш, хөшүүн, хатан: хатуу нум (татаж тэлэхэд хялбар үл дийлэгдэх нум), хатуу амтай морь (амыг татахад авд үл дийлдэх морь);
3. [шилжсэн] Хахуун, гашуун, чанга: хатуу архи (чанга архи), хатуу эм (хор ихтэй эм), хатуу хөрөнгө (хүч ихтэй болсон хөрөнгө), *хатуу юм (хатуухан юм);
4. [шилжсэн] Чанга, шийдэмгий, шулуун, шударга, бат - Хэрэв чамайг дахиад муу явдал гаргавал хатуу цээрлүүлнэ гэлээ. С.Удвал. Их хувь заяа., хатуу зарчим (чанга гуйвалтгүй зарчим), хатуу арга хэмжээ (а. Авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ чанга; б. Чанга шийтгэл), хатуу зарлиг (чанга, шударга зарлиг), хатуу засаг (чанга бөгөөд шударга засаг), хатуу ном (а. Чанга шаардлага бүхий сургаал, дэглэм журам; б. [шилжсэн] Чанга сахил санваар), хатуу сануулга (чанга сануулан хэлсэн зүйл), хатуу сахилга (чанга, цэгцтэй сахилга бат), хатуу хориглох (эрс хориглох), хатуу үгтэй хүн (юмыг эрс шулуун хэлдэг зантай хүн), хатуу цохилт (хүчтэй, шийдэмгий цохилт), хатуу эр (чанга эр), хатуу сэтгэл (өрөвдөх, хайрлахыг мэдэхгүй сэтгэл), *яс хатуутай (бие бялдар сайтай, бие махбод сайтай), *нэхэл хатуу (нэг шаардвал салдаггүй, санасандаа хүрдэг) - Дурлал ухаан хоёр ингэж дуугүй өрсөн жолоо шүүрэхүй, нэхэл хатуу хайрын сэтгэлийг нэгдлийн адуучин дийлэх юм даа. Д.Пүрэвдорж. Арван тавны сар., үг нь зөөлөн, үйл нь хатуу [зүйр цэцэн үг] (үгээр бус үйл хөдлөлөөрөө бусдыг хүмүүжүүлэх гэсэн санаа), модот газар муу үг, хадат газар хатуу үг [зүйр цэцэн үг] (хатуу үг ашид тустай гэсэн санаа);
5. Үл нугарах, нигүүлсэнгүй зөөлөн биш, шийдэмгий: хатуу сэтгэл (өрөвч биш сэтгэл), хатуу дотор (хайрлах энэрэх сэтгэлгүй), хатуу зориг (чанга, шийдэмгий санаа бодол), хатуу шийтгэл (хүнд шийтгэл), хатуу чанга [хоршоо] (а. Хууль цааз зэргийн нигүүлсэнгүй зөөлөн биш байдал; б. Хүний шийдэмгий, үл нугарах зан чанар) - Урьд Тан улсын тэдний эсэргүүцэл болсонд энэ мэт алснаар тэд эдүгээ цаазыг хатуу чанга болгосон ажгуу. В.Инжаннаши. Хөх судар., хатуу чагтуун [хоршоо] (нум татахад авсаар дийлдэхгүйг нь), *нэхэл хатуу (нэхвэл салдаггүй, санаандаа заавал хүрдэг);
6. Ширүүн, хүнд хэцүү - Хаврын хатуу цагаар цэргүүдийн зарим нь муусайн илгэн дээл, цув ... зэрэг хувцастай. С.Удвал. Их хувь заяа., хатуу засал (монгол эмнэлгийн хагалах, хусах, тайрах, гаргах дөрвөн зүйл мэс засал), хатуу жил (а. Хүнд бэрх, хүйтэн өвөл; б. Арван хоёр жилийн бар, луу, морь, нохой, гахай жил), хатуу цаг (хүнд бэрх цаг үе), хатуу бэрх [хоршоо] (хүнд хэцүү), хатуу хахир [хоршоо] (хүнд хэцүү, бэрх) - Цоросбай, Сатай хоёр энэ зуны сайхан, газрын гарц сайн байгаа, адуу мал өнгөрсөн өвлийн хатуу хахирт зүдэрч туйлдсан зэргийг ярилцана. Ш.Нацагдорж. Мандхай цэцэн хатан., хатуу хүтүү [хоршоо] (хүнд бэрх), хатуу хэтүү [хоршоо] (хүнд хэцүү), хатуу ширүүн [хоршоо] (хүнд бэрх, чанга ширүүн) - Хатуу ширүүн үгсэд харин ч тус үлэмж. В.Инжаннаши. Хөх судар., *суудал хатуутай (сурч судлах ажилд тэсвэр хатуужилтай), *хатуу амтай (үг хэл ширүүн, хатуу үгтэй) - Харин хүү бид хоёр л чамайг эзгүйд яаж хөглөдөг улс байгаа юм, би гэрт, энэ маань гадаа мануухай болоод байж дөнгөх л байгаа даа гэж эмгэний хэлэхэд хүү нь хатуу амтай ээждээ энэ удаа эгдүүцсэнгүй. Ш.Гаадамба. Элбэг дээл., *ам хатуу (а. Үг хэл ширүүн, хатуу үгтэй; б. Хазаартаа дийлдэхгүй тэмүүлдэг морины зан - Дамдин өвгөний сэтгэл ихэд догдлон хөдөлж, ам хатуутай арилжаа бор мориндоо хазгай сууж барааны газар өөд цахилан давхихад Наран хол хоцорчхов. Н.Банзрагч. Түмэн эх), *хатуу хоол ~ хатуу самар (хэцүү ажил, хийж гүйцэтгэхэд бэрх зүйл) - “Уурга бариад гурван сар болоогүй байж хамаг адуугаараа загас дайлчих дөхлөө. Адуу маллана гэдэг ч хатуухан хоол шив дээ” гэж боджээ. Б.Нямаа. Хадам хүргэн хоёр., *хатуу ааруул мэрүүлэх (хүнд хэцүү ажил хийлгэх);
7. [шилжсэн] Дүлий: хатуу чихтэй (а. Юм сонсохдоо муу - Үгүй, та ямар юманд ингэж бэлтгээд байгаа юм бэ? - Та чинь жаахан хатуу чихтэй юм биш биз дээ, би нутагтаа буцах гэж юмаа бэлдээд явж байна. Ч.Ойдов. Зам; б. [шилжсэн] Дуулгаваргүй, хүний үг тоодоггүй - Чи л нэг эднийг сайн атгаж, хүзүүг нь сунгаж байгаад хүн болгох хэрэгтэй шүү. Мөн ч чих хатуутай гэж мэдээрэй! гэж Намдаг үглэн захилаа. Ж.Пүрэв. Нэр хүнд);
8. [шилжсэн] Харамч, хажиг: хатуу гар (а. Харамч, нарийн; б. Юмыг хайр гамгүй эдэлдэг, эвддэг; в. [шилжсэн] Чанга, ширүүн - Цэргийг улс төрийн талаар хүмүүжүүлэхээс гадна сахилга бат алдсан цэргийг төмөр мэт хатуу гараар шийтгэж байх явдал шаардагдаж байв. Д.Гонгор нар. Д.Сүхбаатарын тухай дурдатгалууд);
9. [шилжсэн] Алт, мөнгө зэрэг үнэ бүхий хөрөнгийн зүйл: хэдэн малаа хатуу юм болгох (хэдэн малаа арилжиж алт мөнгө болгох), хатуу тутарга [ургамал] (богино сүрэлтэй, гүн ногоо навчтай, бүдүүн молцгор үетэй нэгэн зүйл тутарга), хатуу цагаан [ургамал] (Таван жижиг ялтас бүхий навчтай, шаравтар ногоон цэцэгтэй бага шиг тураг мод. Холтсоор нь цаас хийж, үрээс нь тос шахаж авна, мод нь хатуу учир барилгад хэрэглэдэг).