2024-11-22 12:06:12http://mongoltoli.mn/
1. Цагааны эсрэг, хөө, нүүрс зэргийн өнгө: хар ногоон (ногоон өнгөнд хар өнгө холилдсон нь), хар хүрэн (гүн хүрэн өнгө), хар араа (малын ус, өвс, эрдэс тэжээлд фтор илүүдэж араа, үүдэн шүд хар, бор өнгийн толботой болж харлах малын эрдэс солилцооны өвчин), хар байван (нэгэн зүйл хужир), хар бор (харавтар будагт бяцхан цайвар өнгө хольцолдсоныг нь), хар газар (цасгүй газар), хар гурил (хөх тарианы гурил), хар гэр (а. Ядуу бор гэр; б. [шилжсэн] Шорон), хар дэл (дэл гэдэг ургамлын үрийн харыг нь), хар лам (Христийн шашны лам), хараар наадах (шатрын харыг эзэмшин наадах), хар нүх [одон орон] (хэдэн сая нарны масс нэг цэгт хуримтлагдах үед бий болдог физикийн гайхамшигтай огторгуйн биет), хар саарал (а. Харавтар будагт цайруу өнгө хольцолдсон нь; б. Морь малын тод хараас бяцхан бүдэг хар зүсэм), хар сүлд (Монголын нэгдсэн тулгар төр байгуулагдсан үеэс эхлэн хэрэглэж ирсэн дайсныг айлгах догшин зүс бүхий хар өнгийн хялгасаар хийсэн эртний монгол цэргийн туг. Хар сүлдний орой нь жадны хэлбэртэй, нэг тохой шахам урт, хоёр талдаа иртэй, голоороо зузаан, дороо онгитой төмөр эд байдаг. Онгины дээр дугариг мөнгөн цар байх ба царын хөвөөг дагуулан наян нэгэн нүхнээс хар хялгасан хөхлөө ямааны зүсмэл арьсаар тогтооно. Энэ арьсыг тасам гэдэг. Царын голын нүхээр тугийнхаа ишийг оруулан жадныхаа онгинд шургуулдаг. Энэ ишийг сүлдний шилбэ гэдэг), хар сувай (ерөөс хээл авдаггүй эм мал), хар талх (хөх тарианы гурилаар хийсэн талх), хар тос (олсны үрийг шахаж авсан тос), хар тугалга (хорголж, зөөлөн бөгөөд хүнд, хөхөвтөр өнгийн төмөрлөг), хар ус (а. Ширгэхгүй, дороос ундарга бүхий тогтмол ус; б. [шилжсэн] Архи), хар хас (бараан хар өнгөтэй нэгэн зүйлийн хас чулуу), хар хөл (буржгар бөгөөд тачир үстэй хонь, каракуль), хар хөлийн арьс (каракуль арьс), хар хөрс (тариалан тарихад тохиромжтой үржил шим бүхий бор хөрс), хар хөх (гүн хөх), хар хусам (түлэгдэж харласан хусам), хар хээр (харавтарт улаавтар, шаравтар өнгө бяцхан холилдсон зүс), хар цай (а. Нэгэн зүйл цай, шахмал, задгай хоёр зүйл бий; б. Сүлээгүй цай), хар шороо (хар хөрсний шороо), хар нүд (а. Хүний хүүхэн хараа цэцгий; б. Хонины ухархайн хар үс), хар цагааны газар (хар, цагаан юм ялгагдах хэмжээний газар), хар саарь (хар сарьс), хар сарьс (битүү туурайтны хондлойн арьсаар элдэж хийсэн илэг), хар тавхай (тавхайны ёроол), хар хувцастнууд (улсын аюулгүй байдалд онц ноцтой хор хохирол учруулах гэмт халдлага, гэмт хэрэгтний эсрэг ажиллах тусгай бэлтгэгдсэн цэрэгжсэн бие бүрэлдэхүүн), хар чийг (үдэш, шөнийн цагт буух чийг), хар шал (жинхэнэ банзан шалны доорх шургааг шал), хар ямаацах (хүүхэд ямаа, чоно, эзэн хүн, хоточ нохой болон, хүн нохой нь чононоос ямаагаа хамгаалж наадах), ертөнцийн гурван хар (тостойгоос тогоо хар, билигтэйгээс бэх хар, амттайгаас архи хар, айраг цагаанаас гарч байвч архи нэг хар, арчиж зүлгэж байвч тогоо нэг хар, алт мөнгөөр чимж байвч үс нэг хар), хар нүдэн (нүднийхээ тойронд хартай малын зүсэм), хар хяруу (хүйтэн, дулаан ээлжлэн өөрчлөгдөх нөхцөлд хөрсний гадарга дээр үүсэх нимгэн мөсөн бүрхүүл), хар бараан [хоршоо] (а. Хар өнгө нь дийлсэн; б. Гэгээлэг, өнгөлөг шинж чанар дутмаг байдал), хар бор [хоршоо] (а. Хар өнгөнд цайвар өнгө хольцолдсон нь; б. Эгэл боргил, хатуу хөтүү) - Хатуу хар бор ажил хийгээд байтал түүндээ ядраад үхэх болж гэнэ. Торгууд, захчин ардын үлгэр., хар цагаан [хоршоо] (а. Харилцан эсрэг тэсрэг хоёр өнгө; б. Сайн муу) - Тайзуд золгож орос улсын буу сум, зэв, илд, хуяг дуулга Ялтас улсын их морь хар цагаан үнэгний арьс нийт есөн есийн бэлэг барьжээ. В.Инжаннаши. Хөх судар., *хар хайрцгийн бодлого (төрийн нууц бодлого), *хар цагаан дуугүй (сайн муу үггүй, таг дуугүй), *хар нүд хага татах (нойрноос дөнгөж сэрэх) - Ширчин хар өглөө арайхийж хар нүд хага татаад хараал хийж гардаг чинь яасан жигтэй юм бэ. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *хар нүд хамхих (унтах) - Хар нүд хамхив уу, үгүй юу гэснийг мэдсэн юм шиг шуугьж шаагиад яачихсан амьтад вэ гэсээр хөдөөнөөс дөнгөж ирээд унтсан Найдан өвгөн гарч ирэхэд Зоригт ч дагалдан гарч ирлээ. М.Цэдэндорж. Ёстой чөтгөрийн тухай өгүүллэг., *хар нүд хуулах (хар нүд хага татах) - Ингээд захирагч, адуучин Гөлгөөдөө хамаг найдвараа тавьж нэгэн шөнийг нойр бүтэн цааш түлхсэн л байвал өглөө хар нүд хуулангуут Гөлгөө хаана явна? Адуу бүрэн ойрхон байгаа л байхдаа гэж өгүүлдэг хэдэн үгтэй болжээ. Б.Бааст. Хунгийн дууль., *хар нүдэн хийх (айрагт архи холих) - Бүр таг чиг болоход нь хатан нь гайхан харвал хаан гүн бодолд автсан байв. –Та юугаа ингэж бясалгаа юм бэ? Одоо орондоо очиж хар нүдэн өргөж цэнгэнэ шүү дээ гэв. Д.Маам. Газар шороо., *хар толбо (гутамшигт муу нэр) - Сургуулиас хөөгдөнө гэдэг чинь бүх насаараа салахгүй хар толботой болно гэсэн үг. Ч.Лодойдамба. Нэгэн ангийнхан., *хар ус (архи) - Зай ч байна лай ч байна. Энэ муу хар уснаас л болох шиг байна. С.Эрдэнэ. Жаргах нас., *хар хамраараа таслуулах (ээлж дугаартай юманд орох гээд орж чадалгүй яг урдуураа таслуулах) - Аравдугаар анги төгсчихөөд дээд сургуулийн уралдаант шалгалт өгөх хүүхдийн тоонд орж чадалгүй, ёстой л хар хамраараа таслуулчихад, ээж нь санаснаас нэг их бухимдахгүй байсанд Индэрмаа гайхасхийв. Л.Пүрэвдорж. Эхийн голын намар., *хар цагаан дуугүй (таг дуугүй, сайн муу ямар ч үгүй байх) - Тэгээд Дампил нутгийн нэгэн баян айлд очиж, ачлагын тэмээ өгнө үү гэж учраа тоочин хэлжээ. Тэгтэл цаад баян нь тэмээ өгөх нь бүү хэл, хар цагаан дуугүй “гар яв” гэжээ. С.Дашдооров. Говийн өндөр., *хар цагааныг ялгах (зөв буруу, сайн мууг ялгах) - Бид гэнэн харанхуй ч хар цагааныг ялгаж чадна гэж Эрдэнэ хашхирлаа. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., *хар элэгтэй (а. Дотно биш; б. Төрөл садан биш) - Шагдар минь хэзээ хар элэгтэй таних танихгүй хүмүүс нийлээд олз олж байсан юм бэ? Ч.Лодойдамба. Өөрийн замаар., *хар шоргоолж шиг (тоймгүй олон, маш олон) - Ахимаг насны нэг цэрэг хэсэг дуугүй бодол болон сууснаа санаа алдаад “энэ хар шоргоолж шиг хар цэргийг нэвтэлнэ гэдэг ч дээ” гэлээ. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., хар гэртээ хаан, бор гэртээ богд [зүйр цэцэн үг] (муу ч гэсэн өөрийн юм дээр, өөрийн гэрт эрх дураараа гэсэн санаа), хар амар [амьтан] (амар загастай адил болоод хөх гэрэлтэй нэгэн зүйл загас, мах сайнгүй, зохимж муутай, цөсөөр нь нүдний өвчин засна), хар галуу [амьтан] (бие хар, хошуу матаастай, хэрээнээс томхон, нэгэн зүйл галуу), хар голио [амьтан] (үнсэн өнгөтэй болоод харавтар, жигүүргүй, хэвэл том, түрс орхихгүй, хэвлээсээ хорхой гаргадаг голио), хар гургуул [амьтан] (хэлбэр гургуултай адил бөгөөд бараан өнгөтэй шувуу), хар дэлэнч [амьтан] (нэгэн зүйл жижигхэн ялаа, төрөл зүйл олон), хар нүдэн [амьтан] (начин шувууны адил болоод бяцхан нэгэн зүйл махчин шувуу), хар овууна [амьтан] (ар жигүүр бараан, улаан таш гэдэг шувуу), хар өрөв [амьтан] (бие цагаан, омруу чандар харавтар өрөв), хар сойр [амьтан] (сойр шувууны нэгэн зүйл), хар тогоруу [амьтан] (тогоруу шувууны нэгэн зүйл), хар үнэг [амьтан] (цагаан сортой, хар үстэй үнэг), хар хайга [амьтан] (өргөн хавтгай хэлбэртэй нэг зүйл загас), хар хөхөө [амьтан] (толгой, нуруу бараавтархан, сүүлэндээ цагаан чандартай, охор хөлтэй, тавгийн өмнө хойноо хошоод хуруутай нэгэн зүйл шувуу), хар хул [амьтан] (барс шиг бидэртэй, таван хумстай, өргөн цагаан нүүртэй нэгэн зүйл араатан амьтан, гавшгай бөгөөд догшин), хар хулан [амьтан] (янз үнэгтэй адил болоод хар, үхрийн толгой шиг толгойтой, ганц эвэртэй, жил удвал хайрс ургадаг, сүрхий махчин араатан амьтан), хар агар [ургамал] (цайвар хөхөвтөр өнгөтэй, сайхан үнэртэй мод), хар балчиргана [ургамал] (агширганын өөр нэр), хар будаа [ургамал] (хар хальстай жижиг шар будаа, зэрлэг, таримал хоёр зүйл байдаг), хар бурам [ургамал] (чихрийн ургамлын чихрийг боловсруулан аваад үлдсэн шаарыг хорхоглон өтгөрүүлж хийсэн нэгэн зүйл чихэрлэг идээ, зэрлэг ургасан зэгс, хулсны түрүүнээс гарах нь бий), хар гүйлс [ургамал] (модноос ургадаг, түүхийдээ ногоон, боловсормогц шаравтархан өнгөтэй болно, утаагаар утвал харавтархан өнгөтэй болно, маш исгэлэн амттай нэгэн зүйл жимс), хар даль [ургамал] (далийн төрлийн ургамал), хар зээргэнэ [ургамал] (морин зээргэнийн өөр нэр), хар маалинга [ургамал] (хальсны өнгө хар нэг зүйл маалинга), хар майлс [ургамал] (илжгэн чих, хурмагийн мод), хар мод [ургамал] (харгай мод), хар мөөг [ургамал] (доторх салбан нь хатахдаа хар болдог дэлбэгэр мөөг), хар нэрс [ургамал] (нэгэн зүйл жимсгэнэ), хар тамхи [ургамал] (а. Намуу цэцгийн төрөл, урт бөгөөд том навчтай, шар буюу улаан цэцэгтэй ургамал; б. Мөн ургамлын гүйцэд боловсроогүй байхад огтолж, сүүн мэт шүүсийг авч хатаасныг нь), хар хамаг [ургамал] (хар хамхаг), хар хамхаг [ургамал] (элсэрхэг улангир газарт ургах бутархаг өвс), хар хус [ургамал] (хөхөвтөр өнгийн арзгар үйс, зууван навч, нягт ширхэгтэй тураг мод), хар хэрээ [ургамал] (нэгэн зүйлийн бараан шувуу), хар чийр [ургамал] (гоньдын нэгэн зүйл), хар шаваг [ургамал] (шавгийн төрлийн нэгэн зүйл бут; елхэндэг), хар шарилж [ургамал] (шарилжийн төрлийн нэгэн зүйл), хар борви (тэмээний тойгийн дотор талд их өвчин орж, хавдах), хар дэлэн (хонь ямааны сүү гарахгүй болох нэгэн зүйл халдварт өвчин, их төлөв дэлэн нь хавдаж, сүү нь ширгэнэ), хар цэцэг (а. Цагаан цэцэг өвчин буруугаар эрхэж хүндэрсэн нь; б. Хонинд тохиолдох нэгэн зүйл өвчин);
2. Муу: хар ёртон (бүтэлгүй муу этгээд), хар өдөр (муу өдөр), хар ёр (өлзий бусын муу учрал), хар үйл (зүй зарчмаас гаж, муу үйлс), хар дотортой (муу санаатай); *хар хэл ам (бусдын хэлэх муу үг, яриа), *хар хэл ам хүрэх (хүний муу хэлснээс болж ажил үйл бүтэлгүйтэх), *хар хэлд идүүлэх (хүний хов жив, муу ярианы бай болох) - Донхорын хөөргийг эргүүлэн өгөх зуураа –“Та хөөрхий болчихсон хүн юм. Таны тухай дэл сул яриа Хуримтын голд хүрчихсэн явна билээ” гэхэд Донхор салганан чичирч -“За тэр, ингэж амьтны хар хэлд идүүлж явна даа би” гэв. Л.Түдэв. Уулын үер., *хар амтай (муу амтай, дандаа муу юм ярьж явдаг), *хар мөртэй (муу үйлстэй, бусдад дандаа гай болж явдаг);
3. Хүнд хүчир: хар ажил (биеийн хүчээр ажил), хар ажилчин (оюуны биш биеийн хүчийг үнэлэн амьдрах хүмүүс), хар дом (ямар нэгэн өвчнийг юухан хүүхнээр аргалж засах аргын зүйл), хар муйхар (бодох төлөвлөх юмгүй, арга эвээр биш хүчээр), хар муйхраар зүтгэх (ухаанаар биш хүчээр хийх гэж зүтгэх), хар үйл (а. Зүй зарчмаас гажуу буруу үйл ажил, муу үйл, буруу үйл; б. Бүдүүлэг үйл ажил), хар хөлс (биеэс дааварлан гарах их хөлс), хар хөлс нь асгарах (а. Ажил явдалд түүртэн ихэд хөлрөх; [шилжсэн] Ихэд айж сандрах), хар хүч (а. Байдаг хүч; б. Харгис түрэмгий), хар хэл ам (бусдын муу үг яриа; хараал), хар хэлтэй (а. Ямагт муу муухай, сэжиг хүрмээр үгтэй; б. Зүхэлч); *хар хөө (гай уршиг чирэх юм);
4. Хир буртаг: хар болох (а. Юмны өнгө харлах, хир болох; б. Туйлдан цөхрөх; в. Лам ёс жаягаа өөрчлөх), хар даг [хоршоо] (хир буртаг);
5. Яг, маш, тун: хар бороон дундуур (яг бороо орж байхад, ийм их бороонд дундуур хэмээн түвэгшээх нь), хар өглөөгүүр (ийм эрт, өглөө эрт яршиг удаад), хар шуурганаар (очиж очиж шуургатай үеэр түвэг удах), хар бага нас (нялх балчир нас), хар бага наснаас (балчир бага наснаасаа), хар үүрээр (маш эрт);
6. [шилжсэн] Төрийн, шашны биш, энгийн: хар болох (а. Юмны өнгө харлах, хир болох; б. Туйлдан цөхрөх; в. Лам ёс жаягаа өөрчлөх), хар иргэн (а. Эгэл ард, жирийн ард; б. Сахил санвааргүй хүн), хар тэргүүт (а. Энгийн иргэн; б. Хамаг хүмүүс, хүн төрөлхтөн), хар хүн (а. Эр, эм бололцогчдын эрийг нь, нөхөр; б. Лам биш, ердийн эр хүн), хар хүн нь эзгүй (нөхөр нь эзгүй), төрийн хар хүн (төрийн албан хаагч), хар ухаан (төрөлхийн ухаан, ажил амьдралаас олж авсан мэдлэг, ухаан) - Хар ухаан аргад мэргэн болбол их хүчтэнийг ч хялбар дийлнэ. Субашид;
7. [шилжсэн] Ганц, өөрийн, хувь: хар амь (өөрийн амь), хар амиа бодох (зөвхөн өөрийгөө бодох, амин хувиа хичээх), хар бие (ганц бие), хар биеэрээ зүтгэх (а. Ганцаар зүтгэх; б. Багаж зэвсэг болох юмгүй зүтгэх), хар толгой (а. Буурал ороогүй хар үстэй; б. [шилжсэн] Ганц өөрийн биеэр), хар толгойдоо гомдох (өөрөө өөртөө гомдох);
8. [шилжсэн] Хольцгүй, дан: хар архи (спиртийн хэмжээ нь их архи), хар мах (өөхгүй мах), хар айраг (дан цагаан гүүний сүүг тусгай нарийн аргаар исгэж хийсэн айраг) - Хуримын олон хааны зооглодог хар айргаас олж хүртэхийг хүснэ. Ш.Нацагдорж. Мандхай цэцэн хатан., хар сүү (дан хар зүсмийн гүүний сүү), хар тарга (өөх суулгүйгээр таргалах нь), хар мах (өөхгүй мах);
9. [шилжсэн] Өөрийн бус, гаднын: хар элэгтэн (а. Муу санаатан; б. Нэг удам угсааны бус хүн);
10. [шилжсэн] Гяндан: хар гэр (шорон) - Төмөр баригдаж хар гэрт хоригдсон нь Дулмаад үзсэн бүх зовлонгоос нь хүнд зовлон байсан бол хайрт хүнээ гаргахад өөрөө оролцох болсон, Төмөр ухаанд нь итгэж ёгт дуу дуулсныг ойлгож чадсандаа хэмжээлшгүй баярлаж байлаа. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир;
11. [шилжсэн] Эзгүй, орхигдсон: хар нутаг (айл нь нүүсэн эзгүй бууц), хар нутагт хаягдах (айлын буурин дээр үлдэх);
12. Аюулт, хөнөөлт: хар салхи (ихэнхдээ далай, далайн эрэг орчмын газар үүсдэг маш хүчтэй хуй, салхи).